Lá thư của Thày 44 năm trước

Bài này mình viết cách đây đúng một năm, chính vào dịp nghỉ lễ 30/4 và 1/5. Năm nay mình cũng chẳng đi đâu. Có một chuyện buồn xảy ra nên chẳng có tâm trạng làm gì. Máy tính thì trục trặc. Sao mọi cái cứ như chống lại mình. Tìm đến những kỷ niệm cũ để quên đi những điều đáng gọi là tốt đẹp nhất mà mình luôn thần tượng tự hào, nay bị đổ vỡ trong tâm hồn có bị coi là quá nhậy cảm không.

Anh Thơ, 30-4-2012

Kỳ nghỉ lễ kéo dài mấy ngày liền. Ông chồng vi vu tận phương trời nào. Con trai cùng bạn gái (có thể coi là vợ vì đã đăng ký và chụp ảnh cưới ) thì đi nghỉ tại một resort ở Sơn Tây. Mình chẳng đi đâu, ở nhà làm Osin, giặt giũ cất dọn đồ mùa Đông và dọn dẹp sách vở. Thật hay tìm lại được lá thư của thầy giáo cũ vô cùng kính yêu thời đại học của mình là thầy Lê Đức Mẫn. Đọc lại vẫn cảm thấy xao xuyến bồi hồi nhớ lại một thời thật đẹp, vật chất nghèo khó chẳng có gì nhưng đầy ắp cuộc sống tinh thần giàu có phong phú đáng trân trọng. Lá thư của thầy là một minh chứng. Một vài điều trong bài phát biểu của thầy có thể không còn hợp thời lắm nhưng đọng lại là tấm lòng người thầy luôn tâm huyết với trò. Cái mình có được ngày nay, một cô giáo luôn được trò yêu mến kính trọng chính là chịu ảnh hưởng từ thầy rất nhiều. Đăng lại bức thư của thầy như một lời tri ân sâu sắc tới người thầy yêu quý mà suốt đời em vẫn là cô trò nhỏ chỉ biết ngưỡng mộ thầy.

Cáp Thủy 22.11.1969

Anh Thơ thân!

Nhận được thư của Anh Thơ hơi muộn nghĩa là sau ngày lễ hai ngày, song điều ấy cũng làm tôi hết sức xúc động bởi một lẽ đương nhiên là chúng ta đã làm việc với nhau nhiều, hiểu nhau và các đồng chí đã nhớ tới tôi. Trước hết cho tôi gửi tới Anh Thơ lời chúc sức khỏe, tiến bộ và hạnh phúc  (không biết chúc thế là sớm hay đã là muộn mặc dù tôi đã cố dùng chữ hạnh phúc ở nghĩa rộng nhất), sau nữa nhờ Anh Thơ chuyển đến các đ/c phụ trách lớp và chi đoàn, các đ/c trong tốp ca nữ cùng toàn thể anh chị em trong lớp lời chúc mừng nhiệt thành nhất. Rất cám ơn Anh Thơ đã lo cho tôi nhiều mặt trong đó có vấn đề sức khỏe. Tôi cũng thấy như vậy và hứa với các đ/c sẽ rèn luyện đều về các mặt.

Năm nay làm việc với anh chị em sinh viên mới, lúc nào tôi cũng nhớ những ngày đã qua, một tình cảm thật sự sâu sắc gắn bó tôi với tất cả các đồng chí, chỉ tiếc rằng khả năng tôi không cho phép theo các đồng chí đến cùng, rồi những công việc hàng ngày kéo tôi vào những suy nghĩ gián đoạn, lẻ tẻ không cho phép để tâm đến tất cả mọi chuyện được. Năm nay tôi chủ nhiệm lớp ba, Học và Vĩnh học tốt hơn trước nhiều, lớp vui và văn nghệ tạm được. Tôi chuyển sang dạy dịch cũng tìm thấy những cái vui riêng, cái vui âm thầm  của những phát hiện nho nhỏ. Tôi vẫn cố gắng học tập, mong mỏi sau này không thua kém các đồng chí nhiều quá.

Hôm kia nhà trường tổ chức lễ kỷ niệm ngày Quốc tế hiến chương các nhà giáo, Ban Giám hiệu có bảo tôi phát biểu. Tôi cũng viết ra mấy dòng ôn lại những suy nghĩ và thu lượm của mình mấy năm vừa qua. Tiện đây tôi ghi lại nguyên vẹn, âu cũng là một cách tâm sự. Anh Thơ cùng các bạn, nhất là các bạn trong tốp ca nữ, chịu khó đọc tạm vậy, và nếu rỗi rãi thì cho tôi biết suy nghĩ của mình nhé. Tôi muốn hiểu các đồng chí nhiều hơn để từ đó có những suy nghĩ đúng đắn hơn nữa (tôi ghi lại nguyên văn vì muốn giữ lại không khí của một ngày lễ.)

Kính thưa Ban Giám hiệu nhà trường.

Thưa các đồng chí cán bộ công nhân viên các phòng.

Thưa các đ/c đồng nghiệp hôm nay và tương lai của tôi.

Cách đây hai hôm khi dự cuộc họp cho đợt học chính trị của các đ/c sinh viên, đ/c Luân, phụ trách phòng chính trị, hỏi tôi:"Sắp đến ngày 20.11 đ/c nghĩ gì?" Tôi đã trả lời:"Mỗi năm đến ngày ấy mỗi giáo viên chúng tôi lại tự soi lại mình một lần, tự lấy danh hiệu người giáo viên nhân dân đánh giá xem mình còn những mặt gì thiếu sót để làm sao khỏi cảm thấy hổ thẹn, để khỏi vì mình làm xấu xa ý nghĩa của một ngày rất đẹp, để cho một đôi người có thể nói :" Đó không phải là ngày quốc tế các nhà giáo mà là ngày quốc táo các nhà dế." Đ/c hỏi thêm:"Thế đồng chí đã có mấy ngày 20.11 rồi?" Tôi bảo được bốn. Đồng chí bảo tôi rằng suy nghĩ như thế là đúng và gọi tôi là người giáo viên trẻ tuổi.

Tôi dẫn ra cuộc hội thoại ngắn ngủi này chỉ cốt làm mở đề cho một nội dung tiếp theo: Suy nghĩ về ngày 20.11 của một giáo viên trẻ tuổi. Trước khi vào thân bài cho phép tôi được gửi tới các đ/c đồng nghiệp đi trước tôi, đang đi cùng tôi hoặc sắp đi cùng tôi lời chào mừng biết ơn, lời chào thi đua và lời chúc mừng hứa hẹn nhất, xin gửi tới BGH, các đ/c đại biểu các phòng lời chào thi đua và quyết thắng.

Thưa các đồng chí!

Nếu như không vì yêu cầu nghiêm ngặt của một nhà trường sư phạm thì tôi đã đề nghị các đ/c sinh viên gọi tôi bằng một từ đơn giản hơn là "Anh". Trong tiếng Việt Nam chúng ta tiếng "thầy" vốn là một  từ xưng hô dùng để gọi người sinh ra mình, những lãnh tụ xuất sắc cũng được gọi bằng từ đẹp đẽ đó "người thầy của cách mạng". Trong nhiều câu tục ngữ ca dao viết về thầy giáo, các bạn trẻ của tôi thích nhất câu:

                                  Muốn sang thì bắc cầu Kiều

                                     Muốn con hay chữ thì yêu lấy thầy.

Tôi không muốn dừng lại xem chủ ngữ của những động từ "bắc cầu" và "yêu" là ai, tôi muốn các bạn chú ý: chữ thầy ở đây đặt ở cuối câu như một cái gì chắt chiu nhất mà người ta dành cụm từ lúc bắt đầu nói và không thể có một từ nào khác tiếp theo nữa.

Sau bốn năm làm nghề dạy học bây giờ nhắc đến cái danh từ mà người ta đã dành cho mình tôi vẫn cảm thấy bâng khuâng, vẫn thấy có phần nào hổ thẹn, vẫn thấy mình chưa xứng đáng được gọi như vậy.

Suy nghĩ đầu tiên của tôi về nghề nghiệp của mình là thấy công việc ấy khó khăn quá, đẹp đẽ quá mà tầm vóc của mình hạn chế quá. Nếu như các đ/c sinh viên cho phép tôi được gọi các đ/c bằng "em" (tôi chưa một lần nào dám gọi như vậy) thì tôi tự nghĩ thế này: Các em đến với tôi như những tia nắng, hãy biến tâm hồn mình thành một kính hội tụ thâu đón các em để từ đó tỏa ra sức nóng cho cuộc sống. Nếu các em đến với tôi như những cánh chim bồ câu thì hãy biến mình thành một khuôn cửa sổ cho các em dừng chân để từ đó nhìn thấy màu xanh bát ngát của nền trời, còn các em có lớn lên phần nào trong tôi như những mầm cây thì tôi chỉ dám nhận phần mình như một mảnh vườn ươm, chỉ dám cung cấp cho các em một phần nào chất sống và nước uống để từ đó các em đón lấy chất diệp lục xanh rờn và hơi nóng của cuộc đời xung quanh. Kính hội tụ càng lớn bao nhiêu thì sức nóng tỏa ra càng nóng bấy nhiêu, khuôn cửa sổ càng lớn bao nhiêu thì nền trời xanh càng rộng bấy nhiêu và mảnh vườn ươm càng tươi tốt bao nhiêu thì những mầm cây càng bụ bẫm bấy nhiêu. Cái khó của người giáo viên là làm sao tầm vóc của mình ngày càng phải cao hơn, lớn hơn, nghĩa là con mắt phải nhìn được xa hơn, rộng hơn, tâm hồn phải phong phú hơn, tươi mát hơn. Nói khác đi, người giáo viên phải đứng vừa tầm với tấm bảng đen mà người ta đã treo cao cho các em ngước mắt nhìn lên, phải ngồi vừa tầm với chiếc bục gỗ mà người ta đã kê cao để không bao giờ anh bị khuất bóng.

Ngày xưa người ta ví nghề dạy học như nghề đưa đò, xin nói thêm, đưa đò cho các em đi tới chân trời của chủ nghĩa cộng sản. Các em có thể nhớ tới chúng tôi, có thể quên chúng tôi; nếu nhớ thì chúng ta là những người bạn đồng hành với nhau, nếu quên thì các em hãy coi chúng tôi như những người gặp gỡ chốc lát và chúng tôi đã chỉ cho các em vào một buổi sớm mai con đường đi về phía Đông nơi có Mặt Trời lên.

Nhiệm vụ của người giáo viên không chỉ là giảng dạy, người giáo viên là người sáng tạo những bản tính mới. Găm- da- tốp, nhà thơ và nhà văn lớn Xô-viết, đã kể về ông thầy của mình là A-bu-ta-líp như sau: Một hôm Găm-da-tốp rút hộp thuốc lá mời A-bu-ta-líp. A-bu-ta-líp lặng thinh rút ra một gói thuốc lá vụn và kiên nhẫn quấn. Lát sau ông bảo Găm-da-tốp rằng: Mỗi điếu thuốc của ta có một bộ mặt, ta đã tạo ra chúng từ những mảnh vụn tưởng như không dùng được, còn anh, anh cứ đi tìm hứng thú trong những điếu thuốc bằng sợi dài mà người ta làm ra bằng máy, điếu nào cũng như điếu nào cả.

Về phía sinh viên, chúng tôi mong các em lớn lên như một vườn cây trăm ngàn hương sắc, còn chúng tôi, chúng tôi sẽ cố gắng làm những A-bu-ta-líp Việt nam, những người thợ thủ công chăm chút đẽo gọt những tâm hồn.

Trong tiếng Nga có một câu tục ngữ : Truzaia dusa - patriômki nghĩa là tâm hồn của người khác là một khoảng tối, người kỹ sư tâm hồn là người suốt đời mầy mò trong những khoảng tối để tìm ra ánh sáng và tập trung những ánh sáng ấy chiếu vào cuộc đời. Tâm hồn con người cũng như các sản phẩm vật chất khác, nó không chịu được sự trống rỗng. Nếu ta không giáo dục những tính cách cao cả: lòng yêu Tổ quốc, yêu lao động, yêu của công thì thế nào nó cũng chứa đầy những lòng ích kỷ, lừa dối và xa đọa. Nếu ở đó không phải là cái cao cả thì chỉ có thể là cái hèn hạ, không phải là cái thiện thì chỉ có thể là cái ác, không phải là cái cộng sản chủ nghĩa thì chỉ còn là cái tư bản chủ nghĩa.

Dĩ nhiên, công việc giáo dục không chỉ là việc riêng của người giáo viên, song xã hội đã trao cả tuổi thiếu niên và thanh niên cho nhà trường thì người giáo viên cũng phải gắng sức rèn luyện cho mình  có một phẩm chất đạo đức vững chãi của người cách mạng , một lòng say mê không cùng của nhà thơ và tấm lòng vị tha vốn là bản chất của người mẹ để gánh vác trách nhiệm đó.

Hôm nay nói ra những điều này tôi chỉ dám nói rằng còn lâu chúng tôi mới đạt đến lý tưởng ấy. Song dám nói ra cũng là một điều tốt.

Công việc giáo dục quả là một công việc tỉ mỉ và không dễ ai đã nhìn thấy. Đôi khi trong những câu chuyện với bạn bè ta tự bắt gặp ta muốn nói những điều mà thầy giáo đã nói, trong cách xử thế hàng ngày ta cũng muốn ăn ở như thầy giáo đã làm. Chế lan Viên khi bàn về công việc của những nhà văn Miền Nam đã viết: Phải thấy được ánh đèn dầu hỏa trong hầm sâu dọi vào từng trang giấy viết mới thấy cái ấm nóng của ánh sáng hắt từ mỗi trang giấy ấy vào tâm hồn ta. Tôi cho rằng Chế Lan Viên đã viết về cả nhà giáo.

Nguyễn Tuân cũng viết một ý tương tự: Một hạt cát lọt vào miệng con chai, con chai đã làm một việc gian khổ ghê gớm không ai nhìn thấy: ngày đêm tiết ra một chất dịch bao lấy hạt cát cho khỏi sát lòng để rồi cuối cùng tạo ra một viên ngọc. Các đ/c sinh viên không phải là những hạt cát làm sót lòng chúng tôi đâu, song chất dịch ấy chính là tấm lòng của người giáo viên và công việc vô cùng gian khổ không ai nhìn thấy để tạo thành những viên ngọc kia chính là công việc giáo dục.

Tôi xin nói sang công việc thứ hai của chúng tôi, công việc giảng dạy.

Vấn đề đặt ra để chúng ta suy nghĩ là nhà trường không phải là nơi truyền đạt toàn bộ kho kiến thức của loài người để lại. Vốn kiến thức này vô cùng rộng lớn mà người s/v sau khi tốt nghiệp còn phải để dành toàn bộ cuộc đời mai sau cho việc nghiên cứu và xử dụng. Nhà trường chỉ là nơi dạy các s/v biết đứng vững và biết đi tìm.

Năm ngoái khi trao đổi với các s/v tôi đã phát biểu một ý:  Một giọt nước muốn đổ vào biển cả nó phải đi qua một chặng đường muôn vàn khó khăn, từ những dốc núi heo hút qua những lòng suối trắc trở, suối đổ vào những nhánh sông nhỏ, sông nhỏ đổ vào sông lớn, trăm con sông lớn đổ vào lòng biển cả. Kiến thức là những giọt nước ấy và con đường nước chảy là con đường đi đến đại dương trí tuệ. Người giáo viên giỏi là người biết động viên học sinh của mình chắt chiu những mảnh kiến thức ấy, thâu tóm chúng lại thành một đại dương, chỉ có đại dương mới phản ánh được một bầu trời, chỉ có đại dương mới là nơi tung bay của những đàn hải âu và những cơn bão táp. Chủ nghĩa Mác Lê nin phải chăng là một thí dụ về những giọt nước và biển cả.

Mỗi người sinh viên sau này sẽ có một chân trời riêng. Nhiệm vụ của người giáo viên là biết động viên các em tiến lên không mỏi gối. Ngày hôm nay chân trời ấy còn chìm sau những dãy núi lớn. Kẻ nào trèo được cao chân trời sẽ hiện ra thành một đường thẳng, kẻ nào trèo thấp chân trời chỉ là một đoạn thẳng nối hai đầu của một thung lũng. Hãy mạnh bước đi lên. Dĩ nhiên chân trời là một khái niệm tương đối vì khi ta đến gần thì nó lùi ra xa, người giáo viên giỏi là người biết tổ chức cuộc chạy tiếp sức về hướng chân trời khoa học. Các đ/c sinh viên ngồi đây là những người thầy giáo ngày mai và vì thế trong lĩnh vực giáo dục chúng ta cũng đang chạy tiếp sức cho nhau, trước mặt chúng tôi là những người thầy, người anh đang trên đường băng, sau chúng tôi là các đồng chí, mong rằng chúng tôi sẽ theo kịp những người đi trước và các đ/c sẽ vượt chúng tôi.

Muốn đi đường xa phải có gậy chống. Gậy của chúng ta là sách vở. Đồng chí Trần Việt Phương khi bàn về người cộng sản có nói: Tiêu chuẩn của người cộng sản có hai mặt: vật chất và tinh thần. Về vật chất, người cộng sản lấy mức sống của người dân bình thường làm mức sống cho mình. Về tinh thần, người cộng sản đòi hỏi được hưởng thụ tuyệt đối nghĩa là được đọc sách và suy nghĩ.

Đồng chí Phúc, hiệu phó, khi bàn về học tập chính trị có nói : Điều báo động cho trường chúng ta là anh chị em sinh viên ít đọc sách thư viện, nữ sinh viên lại hầu như không có.

Trách nhiệm của giáo viên chúng tôi là không những biết giảng bài mà còn phải biết gợi ý để các đ/c sinh viên biết tự tìm lấy những cây gậy chống chắc chắn, hợp với tay cầm của mình trên con đường xa. Nói như Ghéc-xen, nhà tư tưởng dân chủ Nga thế kỷ 19:"Sách là lời di chúc tinh thần của thế hệ này truyền cho thế hệ khác, là lời của người già hấp hối khuyên người thanh niên mới bước vào cuộc đời, là mệnh lệnh của người lính gác về nghỉ trao cho người lính gác thay chỗ."

Đồng chí Luân, phụ trách phòng chính trị, có nói:" Chúng ta đang đi sau thế giới 300 năm về khoa học kỹ thuật". Đã đến lúc chúng ta cùng nhau đi những đôi hài ngàn dặm đón đầu khoa học. Tất nhiên chúng ta không được phép coi khinh quá khứ. Nếu chúng ta bắn súng lục vào quá khứ thì tương lai sẽ nã đại bác vào chúng ta. Điều ấy đã là hiển nhiên.

Song trách nhiệm của nhà giáo còn ở chỗ biết hướng dẫn anh chị em sinh viên đem những kiến thức ấy phục vụ thực tế xã hội. Một con đại bàng không cất cánh bay cao thì không phải là đại bàng, song con đại bàng không hạ cánh xuống mặt đất thì lại càng không phải là đại bàng nữa. Chúng tôi mong sao có nhiều đại bàng khoa học cất cánh bay lên để rồi sải tấm cánh lớn của mình xuống thăm những cánh bèo hoa dâu nhỏ bé trên những cánh đồng Việt nam hôm nay chưa phải là giàu có.

Thưa các đồng chí.

Tôi đã trình bầy những suy nghĩ của mình về công tác giáo dục và giảng dạy của người giáo viên trẻ. Lẽ ra tôi còn phải nói thêm về công tác ngoại ngữ, song hôm nay ngày hội của tất cả giáo viên các môn. Nếu xét về phương diện ngôn ngữ thì xin cho phép tôi trích ra một điều trong cuốn sách "Đaghétxtan của tôi" : Người ta chỉ cần hai năm để học nói nhưng cần tới 60 năm để học giữ miệng". Từ nãy tôi đã nói quá lời, bây giờ tôi xin nghe lời khuyên của anh Việt Phương:" Kẻ biết sống là kẻ biết chết cho đúng lúc". Tôi đã hết lời của tôi. Xin chúc các đồng chí mạnh khỏe và tiến bộ.

                                                                                                                                                                                                                                   Ngày 20.11.1969.

Thôi tôi không phải nói thêm gì nữa nhé. Chờ thư của Anh Thơ và tất cả các đồng chí. Nhờ Anh Thơ chuyển giúp thư này cho anh Ủy nhé.

                                                                                                      Thân.
                                                                                               Lê Đức Mẫn